Türk­men hal­ky­nyň şöh­rat­ly ta­ry­hyn­dan bi￾ze dür­li ede­bi çeş­me­ler mi­ras ga­lyp­dyr. Olar bi￾ze geç­miş­dä­ki yk­dy­sa­dy gat­na­şyk­la­ry hem alyp
gör­kez­mä­ge uly müm­kin­çi­lik dö­red­ýär. Türk￾men halkynyň ede­bi we ru­hy gym­mat­lyk­la­ryn￾da «Oguz­na­ma», «Gor­kut ata» şadessanlardan
Sol­tan Je­la­led­din Meň­bur­nyň ömür be­ýa­ny ýa­ly
oguz türk­men­le­ri­niň se­ne ýaz­gy­la­ryn­dan ola­ryň
her gün­ki dur­mu­şy­ny, öý-ho­ja­lyk­la­ry­ny we umu￾my dur­muş-yk­dy­sa­dy gat­na­şyk­la­ry­ny öw­ren­mek
müm­kin. Bu ga­dy­my eser­ler çuň­ňur öw­re­ni­len￾de, en­çe­me yk­dy­sa­dy adal­ga­la­ra we dü­şün­je­le­re
duş gel­mek bol­ýar. Mag­tym­gu­ly­nyň, Ze­li­li­niň,
Mag­ru­py­nyň, Mol­la­ne­pe­siň, Mä­tä­ji­niň, Seý­di­niň
dö­re­di­ji­li­gin­de hem yk­dy­sa­dy ga­ra­ýyş­la­ry­ny gör￾mek bol­ýar. Şo­nuň üçin hem bu nus­ga­wy şa­hyr￾la­ryň dö­re­di­ji­li­gin­de yk­dy­sa­dy söz­le­re, adal­ga­la￾ra duş gel­mek bol­ýar.
Türk­men hal­ky­nyň ede­bi we ru­hy mi­ra­syn￾da «Oguz­na­ma» ki­ta­by­nyň äh­mi­ýe­ti çäk­siz, ol
öz ma­ny­syn­da we ta­ry­hy maz­mu­nyn­da oguz
türk­men­le­ri­niň ru­hy ki­ta­by bo­lup, hal­kyň ga￾dy­my ta­ry­hy­ny giň­den su­rat­lan­dyr­ýar. Şu nuk￾daý­na­zar­da, eser­dä­ki oguz ili­niň be­ýik ah­lak
dün­ýä­si, baý ru­hy me­de­ni­ýe­ti, Wa­ta­na, öz ili­ne
bo­lan söý­gü­si bel­li bol­ýar. Oguz­na­ma mil­le­tiň
ta­ry­hy­ny we dur­mu­şy­ny gör­kez­ýän, köp dür­li
mag­lu­mat ber­ýän, ga­dy­my oguz­la­ryň ho­ja­ly￾gy­ny, dur­muş-jem­gy­ýet­çi­lik we yk­dy­sa­dy me￾se­le­le­ri­ni gör­kez­ýän eser­dir.
Ru­hy, ah­lak ta­ry­hy-jem­gy­ýet­çi­lik oý-pi￾kir­le­ri­niň üs­ti bi­len bi­ze ge­lip ýe­ten halk durmuşunyñ se­ne ýaz­gy­syn­dan oguz­la­ryň öý￾ho­ja­lyk dur­mu­şy­ny, yk­dy­sa­dy şert­le­ri­ni göz
öňü­ne ge­tir­mek müm­kin. Bu ga­dy­my eser­de
oguz­la­ryň di­ňe bir me­de­ni, ru­hy dur­mu­şy­ny
däl-de, eý­sem ola­ryň yk­dy­sa­dy-dur­muş gat­na­
şyk­la­ry­ny hem öw­re­nip bo­lar.
«Oguz­na­ma» — oguz-türk­men­le­riň iň ga￾dy­my ede­bi çeş­me­si. Şu ba­bat­da, bu ga­dy­my
ki­tap­da şeý­le söz­le­re duş gel­ýä­ris: «Ýaz wag￾ty Oguz Hy­ra­ta ba­ryp, on­da ýaý­lak ky­lyp, mal
mu­kar­rar kyl­dy ki üç ýyl­lyk mal ha­zy­na­ga
iber­geý­ler». Şu my­sal­da «mal», «ha­zy­na» söz￾le­ri oguz­la­ryň yk­dy­sa­dy-dur­muş gat­na­şyk­la­ry￾ny hä­si­ýet­len­dir­ýän adal­ga­lar­dyr. Olar en­çe­me
ge­zek eser­de gaý­ta­lan­ýar. My­sal üçin, ese­riň
«Ulad­mur Yaw­gu­han urug­la­ry­nyň pa­dy­şa­ly­gy
ta­mam bo­lup, Bug­ru­han pa­dy­şa­ly­gy­nyň aga­zy
(ba­şy) Ga­ra­han og­ly» diý­lip at­lan­dy­ryl­ýan bö­
lü­min­de­-de, biz şeý­le söz­le­re duş gel­ýä­ris: «Ol
(Tog­rul) ba­ryp ra­ýat­dan mal we ha­zy­na al­dy».
«Mal» we «ha­zy­na» söz­le­ri­niň eser­de ula­nyl­ýan
ma­ny­sy Oguz döw­le­ti­niň öz wag­ty üçin ösen
yk­dy­sa­dy-dur­muş gat­na­şyk­la­ry­ny su­rat­lan­dyr­
ýar. Bu pi­ki­ri ese­riň baş­ga bir bö­lü­min­dä­ki şu
söz­ler tas­syk­la­ýar: «Her ýyl ha­zy­na­ma mal iber￾geý sen». Diý­mek, «mal» we «ha­zy­na» Oguz
döw­le­ti­niň yk­dy­sa­dy dur­mu­şy­nyň esa­sy dü­zü­
mi bo­lup­dyr di­ýip aýt­mak müm­kin. Em­ma, ese￾ri çuň­ňur öw­re­ne­niň­de mal, ha­zy­na yzy­gi­der­li
sal­gyt hök­mün­de ýyg­nal­ýan­dy­gy gö­rün­ýär.
«Gor­kut ata» şa­des­sa­ny oguz-türk­men­le­riň
se­ne ýaz­gy­sy­dyr. Bu ede­bi mi­ras bi­ze V — VI asyr­la­ryň yk­dy­sa­dy gatna­şyk­la￾ry­ny hä­si­ýet­len­dir­ýän dür­li mag￾lu­mat­la­ry ber­ýän­di­gi bi­len hem
äh­mi­ýet­li­dir.
Bu şa­des­san­da ga­bat gel­ýän «pul» sö­zi
yk­dy­sa­dy dü­şün­je­le­riň bi­ri­dir. Ese­riň «Döw­he
Go­ja og­ly Dä­li Dom­rul bo­ýun­dan» my­sal al­nan
«Gu­ry ça­ýyň üs­tün­den köp­ri ýa­sap, kim şon­dan
geç­se, otuz pul alyp, geç­me­dik­den bol­sa ura￾ura kyrk pul alar­dy» di­ýen yk­dy­sa­dy dü­şün­jä
ga­bat gel­ýä­ris. Gür­rüň bu ýer­de köp­rü­den geç­
mek üçin sal­gyt, on­da-da pul gör­nü­şin­dä­ki sal￾gyt ba­ra­da gid­ýär. Bu söz­ler oguz­lar­da pul dü­
şün­je­si­niň bo­lan­dy­gy, sal­gy­dyň pul gör­nü­şin­de
alyn­ma­gy bol­sa ösen pul düz­gü­ni­niň bo­lan­dy￾gy ha­kyn­da çak et­mä­ge müm­kin­çi­lik dö­red­ýär.
Bi­ziň döw­rü­mi­ze çen­li ge­lip ýe­ten şa­des­sa­nyň
kä­bir nus­ga­syn­da sal­gyt eý­ýäm teň­ňe­de öl­çe￾nil­ýär. «Köp­rü­den ke­çe­di­ren­den on baş teň­ňe,
keç­mi­di­ren­den otuz teň­ňe ala­dyr». Şa­des­san­da
şu ba­bat­da ga­bat gel­ýän «al­tyn pul ge­rek bol­sa
oňa harç­lyk bol­sun» ýa­ly söz­ler pu­luň V — VI
asyr­lar­da oguz­la­ryň dur­mu­şyn­da berk or­na­şan￾dy­gy­ny su­but ed­ýär. Şeý­le-de «pu­luň» tö­leg
se­riş­de­si bo­lup ýaý­ran­dy­gy­ny hem her gün­ki
dur­muş­da ula­nyl­ýan­dy­gy­ny gör­kez­ýär: «Be￾set Güm­me­ziň içi­ne gir­di bar­dy kim al­tyn pul￾lar ýyg­lyp­dyr...» di­ýen söz­lem pu­luň gy­zyl­dan
we kü­müş­den bo­lan­dy­gy­na şa­ýat­lyk ed­ýär we
onuň bi­len bir­lik­de, oguz­la­ryň yk­dy­sa­dy müm￾kin­çi­li­gi­niň gör­ke­zi­ji­si bo­lup, ola­ryň ösen döw￾let­de ýa­şan­dy­gy­ny aň­lad­ýar.
Nu­saý­ly il­de­şi­miz Mu­ham­met en-Ne­se­wi
sol­tan Je­la­led­din Meň­bur­nyň mür­ze­si bo­lup işläp we ömür be­ýa­ny­ny ýa­zyp, türk­men­le­riň XII
asyr­da gaý­duw­syz sö­weş­le­ri ha­kyn­da diý­seň giň
ta­ry­hy mag­lu­mat ber­ýär. Şeý­le hem ese­riň üs­ti
bi­len, şol dö­wür­de ýa­şan türk­men­le­riň yk­dy￾sa­dy-dur­muş gat­na­şyk­la­ry­ny yzar­la­mak bo­lar.
Ýag­ny, eser­de biz in­di­ki se­tir­le­re duş gel­ýä­ris:
«Ol ýur­duň dum­ly-du­şy­na amil­le­ri we sal­gyt
ýyg­na­ýan­la­ry ýol­lap, al­ty ýüz on­bä­şin­ji ýyl
üçin (1218 — 1219 ýyl­lar) iki ýo­la ýer sal­gy­dy￾ny ýyg­nat­dyr­dy». Amil­ler – sal­gyt ýyg­naý­jy­lar
(amil, köp­lük san­da – amil­lan, um­mal) sal­gyt
di­wa­nyn­da (di­wan al-amal) iş­le­ýän iň ki­çi ma￾li­ýe iş­gä­ri. Amil sal­gyt bo­ýun­ça ýe­riň (amal),
ýag­ny, şä­her hem onuň tö­we­rek-da­şy­nyň, ilat­ly
oba­la­ryň ýa-da et­ra­byň (hit­ta) ýol­baş­çy­sy bol­
ýar. Diý­mek, şol wag­tyň yk­jam gu­ru­lan sal­gyt
ul­ga­my bar­dy diý­sek ýal­ňyş bol­ma­sa ge­rek.
Şeý­le hem: «...şol se­bäp­li ýyg­na­lan ha­ra­ja­dyň
ýe­ke teň­ňe­sem ga­la harç edil­me­di» di­ýen söz￾ler iň ki­çi pul bir­li­gi teň­ňe bo­lan­dy­gy­ny su­but
ed­ýär. Ma­li­ýe-der­ňew eda­ra­sy­nyň emel­da­ry
(müş­rif) ha­kyn­da we pul bir­li­gi hö­k­mün­de di­nar
ula­ny­lan­dy­gy ha­kyn­da biz ese­riň «Kö­neür­gen­ji
terk eden­soň, tür­kan ha­ty­nyň dü­şen ýag­da­ýy ha￾kyn­da he­ka­ýa» di­ýip at­lan­dy­ry­lan bö­lü­min­den
yzar­lap bil­ýä­ris. «Pul der­ňew­çi­si – müş­ri­fi­di»,
«ma­ýa se­riş­de­le­ri­ni ýö­ret­mek», «sal­gyt-hy­ra­jy
ýo­la goý­mak», «şä­he­riň ma­li­ýe işi» ýa­ly jüm￾le­ler ese­riň «Je­la­led­din Gaz­na gel­mez­den bu­run
bo­lan wa­ka­lar ba­ra­da he­ka­ýat» di­ýip at­lan­dy­ry￾lan bö­lü­min­de giň ula­nyl­ýar. Yb­ra­rat­lar (al-yb￾ra­rat – pen­si­ýa) ba­ra­da eser­de «Şe­ref el-mül­küň
öm­ri ba­ra­da ke­lam agyz, gy­lyk-hä­si­ýe­ti ba­ra­da
he­ka­ýat» di­ýip at­lan­dy­ry­lan bö­lü­min­de aý­dyl­
ýar. Ýag­ny, Mu­ham­met en-Ne­se­wi bu ýer­de
şeý­le ýaz­ýar: «ho­rezm­şa­lar­da bir edä­het bar­dy,
olar özün­den ozal­ky şa­la­ryň, han­la­ryň bel­län
yb­ra­rat­la­ry­ny, ha­ma­na öz­le­ri bel­län ýa­ly tö­lär￾di­ler...». «Sal­gyt» sö­zü­ne de­rek «paç» sö­zi hem
ula­ny­lyp, ese­riň bir­nä­çe bö­lüm­le­ri­ne gi­ri­zi­lip­dir.
Şeý­le ga­dy­my eser­le­ri öw­re­ni­len­de şol döw￾rüň ho­ja­lyk, yk­dy­sa­dy oý-pi­kir­le­ri­niň nä­de­re￾je­de bo­lan­dy­gy­na göz ýe­tir­mek müm­kin. Şol
eý­ýa­myň dö­re­di­ji­li­gin­de dur­mu­şy, yş­ky-li­ri­ki,
gah­ry­man­çy­lyk, wa­tan­çy­lyk eser­le­riň üs­ti bi￾len öz döw­rü­ne mah­sus yk­dy­sa­dy oý-pi­kir­le­ri￾ni hem bil­mek müm­kin­çi­li­gi dö­re­ýär.
Hä­zir­ki bag­ty­ýar­lyk döw­rü­miz­de mag­lu￾mat teh­no­lo­gi­ýa­la­ryň ös­me­gi bi­len yk­dy­sa­dy
adal­ga­lar bi­ziň her gün­ki dur­mu­şy­my­za giň­
den or­naş­dy. Nagt däl ha­sap­la­şyk­lar, elekt­ron
pul ge­çir­me­le­ri, plas­tik elekt­ron kart­lar bi­ziň şu
gün­ki döw­re­bap dur­mu­şy­my­zyň aý­ryl­maz bö­
le­gi bol­dy.

Ho­ja­ne­pes BEL­LI­ÝEW,
Türk­men döw­let ulag we ara­gat­na­şyk
ins­ti­tu­ty­nyň uly mu­gal­ly­my, yk­dy­sa­dy
ylym­la­ryň kandidaty(Turkmen dili 06.03.2019)