II bap
Makaraka ýurduna syýahat.



1876-njy ýy­lyň 13-n­ji sent­ýab­ryn­da Har­tu­ma do­la­nyp gel­dim. Bu ýer­de has uza­ga çek­jek sy­ýa­ha­ty­myň me­ýil­na­ma­sy­ny düz­me­li­dim. Su­dana Dar­fur­da bar­lag iş­le­ri­ni ge­çir­mek üçin ge­lipdim, ýö­ne hä­zir bu mak­sa­dym ba­şa bar­jak däl­di, se­bä­bi he­niz Mü­sür hö­kü­me­tin­den rug­sat­na­ma al­man­dym. Şeý­le hem, şol wagt Dar­fu­ra sy­ýa­hat edäý­mek aň­sat däl­di, şert­ler kyn­la­şyp­dy. Ýurt­da aç­lyk baş­lap­dy, gym­mat­çy­lyk hö­küm sür­ýär­di. Har­tum­da dur­ry­nyň bir ar­de­bi (ar­deb — şol wagt­ky Mü­sü­riň uly gi­ňiş­li­gin­dä­ki ýer­li ýag­da­ýa gö­rä, 130-200litr ara­ly­gyn­da­ky öl­çeg bir­li­gi) bir ta­ler2 bol­sa, Dar­fur ül­ke­sin­de onuň ba­ha­sy otuz ta­le­re ba­ryp
ýet­ýär­di. Su­da­na ge­lip, et­nog­ra­fi­ki mag­lu­mat­la­ry ýygna­ma­ga baş­la­nym­dan we ýer­le­re gi­dip, aý­ry-aý­
ry taý­pa­la­ry has düýp­li öw­ren­mä­ge müm­kin­çi­lik ala­nym­dan soň, men­de köp­hu­daý­ly­ly­ga uý­ýan taý­pa­la­ryň ýurt­la­ry­na uzak möh­let­le­ýin sy­ýa­ha­ty gur­na­mak is­le­gi gün gel­di­gi­çe art­ýar­dy.
Edil hä­zir Dar­fu­ra git­mek üçin rug­sat­na­ma gerek­dir di­ýip pi­kir ede­mok, se­bä­bi ame­ri­ka­ly­la­ryň gat­naş­ma­gyn­da Mü­sü­riň baş şta­by­nyň ge­çen ýylda­ky eks­pe­di­si­ýa­sy, me­niň pi­ki­rim­çe, bu ýur­dy ýe­ter­lik bar­lan bol­ma­ly. Şol eks­pe­di­si­ýa­nyň birnä­çe ag­za­la­ry bi­len ta­nyş­dym we olar­dan bu ýerle­riň bir­nä­çe kar­ta­la­ry­ny, ast­ro­no­mi­ki ýol gör­kezi­ji bel­lik­le­riň bir top­lu­my­ny al­dym. Şo­nuň üçin Dar­fur bo­ýun­ça iş­le­riň esa­sy bö­le­gi ta­mam­la­nyp, di­ňe jik­me-jik, ýö­ri­te bar­lag iş­le­ri­ni ge­çi­räý­mek gal­dy di­ýip ha­sap ed­ýär­dim.Mü­sür­li­ler bi­len ame­ri­ka­ly­la­ryň bi­le­lik­dä­ki eks­pe­di­si­ýa­sy Dar­fur­dan gü­nor­ta­da ýer­le­şen mis kän­le­rin­den baş­lap, en-Na­has we Wa­da­nyň ser­he­di­ne çen­li ara­lykda bar­lag iş­le­ri­ni ge­çir­di­ler. Ýö­ne sy­ýa­ha­ty­myň şert­le­ri şol eks­pe­di­si­ýa­nyň­ky ýa­ly bo­lup bil­jek däl­di. Onuň üs­te­si­ne-de,
Dar­fu­ra be­let ta­nyş­la­rym bu ül­kä sy­ýa­hat edeni­me deg­me­jek­di­gi­ni aý­dyp, me­ni ynan­dyr­dy­lar. Ga­raz, men Dar­fu­ra et­jek sy­ýa­ha­tym­dan ýüz dönder­me­li bol­dum.
Şo­nuň üçin Gor­don pa­ty­şa­nyň do­lan­dyr­ýan ül­ke­si­ne uly sy­ýa­ha­ty ama­la aşyr­ma­gyň az­da kän­de ha­tar­ly­dy­gy­na ga­ra­maz­dan, Bahr-el-Jebe­liň ýo­ka­ry aky­myn­da ýer­le­şen, Ek­wa­to­ri­al we­la­ýa­ty­nyň mer­ke­zi La­do ug­ra­mak ka­ra­ry­na gel­dim. Jü­bim­dä­ki rug­sat­na­ma bi­len ahyr­so­ňy sy­ýa­ha­ta ar­ka­ýyn ta­ýyn­la­nyp bil­jek­dim. Dür­li goş-go­lam­la­rym bi­len bir­lik­de ulag hök­mün­de
üç eşek sa­tyn al­dym. Bi­zi La­do äkit­me­li «Ys­ma­ýyl» gä­mi­si­ne goş­la­ry­my­zy ýer­leş­di­re­ni­miz­den soň, Kopp iki­miz sy­ýa­ha­ta taý­ýar­lyk iş­le­ri­mi­ze ymyk­ly gi­riş­dik.
Ahy­ry 22-nji okt­ýabr­da sa­gat 12-de «Ys­ma­ýyl» gä­mi­si Har­tum­dan ug­ra­dy. Ras-el-Har­tumyň da­şyn­dan aý­la­nyp, Ak Ni­le ta­rap ug­ra­mak üçin Ma­wy Ni­liň ke­nar­ýa­ka­sy bi­len ýü­züp baş­la­dyk. San­dal aga­jy­nyň odun­la­ry­ny ýük­le­mek üçin, gä­mi Ka­we­de iki gün sak­lan­dy. 29-n­jy okt­ýabr­da ag­şa­ma­ra Fa­şo­da bar­dyk. Ol ýer­de güýç­litu­pan tur­dy. 30-n­jy okt­ýabr­da ir­den So­bat ze­ri­ba­sy­na geldik. Gä­mi gat­naw­la­ry­nyň art­ma­gy se­bäp­li bolsa ge­rek, soň­ky dö­wür ze­ri­ba­da ta­ýyn du­ran odun ýok­dy. Şol se­bäp­den bu ýer­de bir­nä­çe wagt sak­lan­ma­ly bol­duk. Kö­ne tan­şym, ze­ri­banyň mü­di­ri Zýu­rur epen­di bi­len sow­gat al­şyp be­riş­dik. Şeý­dip et­nog­ra­fi­ki kol­lek­si­ýam bi­raz baý­laş­dy.
1-n­ji no­ýabr­da öý­le­den soň, gü­nor­ta ta­rap ýolu­my­zy do­wam et­dir­dik. Sag­da, çep­de göz ýe­tirip bol­ma­jak ym­gyr düz­lük ýaý­lyp ýa­tyr­dy. Der­ýa­nyň gy­ra­la­ryn­da «omm-suf» (Vos­sia procera) oty na­gyş­la­nan ýa­ly­dy. Soň­ra uzak­da, çep ta­rapda «Acacia veru­ge­ra» aka­si­ýa­la­ry­nyň be­ýik bolma­dyk agaç­la­ry­nyň jeň­ňel­li­gi gö­rün­di. Beý­le­ki ke­nar­da, ot ba­san düz­lük­de, tö­we­re­gin­de dum pal­ma­la­ry ösüp otu­ran köp san­ly şil­luk­la­ryň obala­ry gö­rün­di. Pa­pi­rus­la­ryň ül­ke­si­ne aýak bas­dyk.Der­ýa­nyň bö­lün­ýän ýer­le­rin­de su­wo­tu­la­ryň ara­sy­ny böw­süp, ýol ýa­sap geç­me­li bol­ýar­dy. Gür su­wo­tu­la­ryň, ga­myş­la­ryň we pa­pi­rus­la­ryň ara­syn­dan eg­rem-bug­ram der­ýa bi­len iki gün­läp ýüz­dük. Ahyr­so­ňy 4-n­ji no­ýabr­da Ga­be Şam­bi­le gel­dik.