Arhimed, galyň taýaklaryň kömegi bilen daş böleklerini göçüren gurluşykçylaryň işine tomaşa edip, leňňer näçe uzyn bolsa, täsiriniň şonça-da güýçlidigine düşündi. Ol Sirakuza şasy Hierona: "Maňa bir zat beriň, men Eartheri herekete geçirerin" diýdi. Hieron ynanmady. Soň bolsa, çylşyrymly mehanizm ulgamyny ulanyp, Arhimed bir eliň kömegi bilen ýüzlerçe adam suwdan çykarylýan gämi kenaryna çykardy. Taryhda ajaýyp maşynlary bilen döwürdeşlerini haýran galdyran iň meşhur grek mehanikleriniň, oýlap tapyjylaryň we matematikleriň biri hökmünde galypdy.
Arhimed Gresiýanyň Sisiliýa adasyndaky Sirakuza şäherinde dünýä indi. Kakasy Phidias korol Hieronyň köşgünde astronomdy, şonuň üçin Arhimed öýde gowy bilim aldy. Soňra Aleksandriýada bilim aldy, meşhur Museýona baryp gördi, şol ýerde tanymal filosoflaryň, matematikleriň, ýazyjylaryň leksiýalaryny diňledi, Aleksandriýa kitaphanasyny ulandy we ol ýerde ucewklidiň eserleri bilen tanyşdy.
Arhimed, tegelegiň meýdanyny hasaplamak arkaly eden açyşyna degişlidir. PI-leriň sanyny tapdy, radiusyň kwadratyny köpeldip, tegelegiň meýdanyny bilip bilersiňiz. Şeýle hem, silindrde ýazylan topuň göwrüminiň soňkusynyň göwrümine 2-den 3-e çenli degişlidigini hasaplady. Alym bu kanuna şeýle bir buýsanýardy welin, ölenden soň mazar ýadygärligine silindrde ýazylan topy suratlandyrmagy haýyş etdi.
Bir gezek Hieron Arhimedden zergäriň özüne ýasaýan täjindäki altynyň mukdaryny barlamagyny haýyş etdi. Ussadyň altynyň bir bölegini ogurlap, ýerine kümüş bilen çalşylandygy aýdylýar. Itöne nädip barlamaly? Täçiň agramy, öndürmek üçin berlen altyn bölegi ýalydy. Arhimed birnäçe günläp pikir etdi. Pikir edip, hammamyň içine girdi we suwdan doldurylan ullakan agaç çüýşe çümüp, bedeniniň suwy ýere itekländigini gördi. Laden duýdansyz hüňürdäp, küýzeden böküp, gygyryp: "ekaewrika!" - "Tapdym!"
Arhimed köşge geldi we Hierondan täç ýaly agramy altyn bölek bermegini haýyş etdi. Ony suw bilen doldurylan gämä düşürdi we dökülen suwuň mukdaryny ölçedi. Soňra gämä suw goşup, täji düşürdiler. Suw ilkinji gezekden köp döküldi. Arhimed täjiň göwrüminiň altyn bölejiginiň göwrüminden has köpdügine we altynyň kümüşden has agyrdygyna düşündi, bu ussanyň altynyň bir bölegini ogurlap, umumy agramy üýtgemezligi üçin täjine has köp kümüş goşandygyny aňladýar. Şeýlelik bilen Arhimed bu aldawy paş etdi we Hierondan alnan baýrakdan has buýsanýardy.
Soň bolsa kanuny düzdi: "Suwuklyga çümen her bir beden üçin, göçürilen suwuň agramyna deň güýçlendiriji güýç." Şeýdip, käbir jesetleriň näme üçin suwa gark bolandygyny düşündirdi. Bu kanun indi Arhimediň kanuny diýlip atlandyrylýar we fizikanyň esasy kanunlaryndan biridir.
Arhimediň oýlap tapyş işi, rimliler şäheri basyp almak üçin Sirakuza göçüp baranda amatly boldy. Zyňýan maşynlary ýasap başlady we ullakan daşlar duşmana uçup, gabaw diňiniň gurlan rafyny döwdi, köp esger gark boldy. Uzyn gämiler garaşylmadyk ýagdaýda gämileri tutup, kenarýaka daşlaryna iberdi. Readerde aýak basan rimlilere ok bulutlary uçdy.
Rimliler munuň ret edilmegine garaşmadylar we yza çekildiler. Goşuna ýolbaşçylyk eden tejribeli rim serkerdesi Mark Klaudius Marsellus hüjüm etmek üçin täze gämiler iberdi we asuda duralga girmegi başardylar. Emma duralganyň diwarlarynda köp sanly aýnadan ybarat alty sany uly aýna berkidildi. Bu aýnalar agaç çarçuwalara oturdylyp, dürli tarapa aýlanyp bilýärdi. Şeýlelik bilen, Arhimed gün şöhlesini fakel ýaly ýalpyldawuk gämilere gönükdirdi. Aljyraňňylyk başlandy, deňizçiler suwa gaçdylar. Tizara tutuş Rim floty otlandy. Marselus Sirakuzany tupan bilen almak pikirinden ýüz öwürdi.
Geometriýa bilen göreşmegiň manysy ýok "-diýdi we şäheri uzak gabawa başlady.
Arhimede umyt baglaýan şäher ilaty hüşgärligini ýitirdi. Bir gije rim gözlegçileri diwarlara çykyp, derwezeleri açdylar. Söweşijiler şähere girdiler. Olaryň biri gumda taýajyk çekýän bir gojanyň jaýynyň howlusyna bökdi.
Çyzgylaryma degmäň! Garry gygyrdy.
Söweşiji özüniň kimdigini soramady, diňe gylyç bilen deşdi. Marselus görnükli oýlap tapyjynyň nähili samsyklyk bilen ölendigini bilip, gaty gynandy. Bütin Gadymy dünýäde deň däldi.